Europa doet niet eens meer alsóf het haar iets kan schelen

Migranten die op de Middellandse Zee in nood komen, hoeven niet meer te rekenen op Europese hulp. Patrouillemissie Sophia is stopgezet – tot afgrijzen van betrokkenen. Zo ook in Spanje, waar reddingsboot Open Arms ook al maanden niet mag uitvaren.

Je kunt dit artikel ook lezen op de site van OneWorld

“Alle voorbereidingen zijn getroffen. Als de weersomstandigheden meezitten, vertrekken we morgen”, schrijft missiehoofd Anabel Montes (31) op 7 januari 2019 via WhatsApp. Op de laatste dag van 2018 was de boot van de ngo Proactiva Open Arms na een missie op de Middellandse Zee aangemeerd in thuishaven Barcelona. Driehonderd mensen, van wie de meeste uit Somalië afkomstig, waren in de Spaanse havenstad Algeciras aan land gebracht. In Barcelona zou de bemanning op adem komen, de voorraad aanvullen en vervolgens de zee weer opgaan.

Maar een week later ligt de boot nog altijd stil in de haven van de Catalaanse hoofdstad. Niet vanwege harde storm, maar omdat de havenautoriteit – die onder autoriteit van de Spaanse regering valt – geen toestemming geeft om uit te varen. Een van de redenen: de veiligheid van opvarenden zou tijdens de vier dagen lange terugreis naar Spanje niet gegarandeerd kunnen worden. Aanmeren in een dichterbij gelegen Italiaanse of Maltese haven is ook geen optie, want in die landen blijft de grens voor migranten tegenwoordig zo goed als dicht. Een andere reden voor het tegenhouden van de boot: de bemanning kan geen geldige passagierslijst laten zien. Niet zo vreemd natuurlijk, voor een reddingsboot die nog moet vertrekken.

Vanaf 14 januari houdt Open Arms op Facebook een crue schatting bij van het aantal mensen dat in de Middellandse Zee zou zijn verdronken omdat de boot niet mag uitvaren, gebaseerd op gemiddelde cijfers van vorig jaar. Op 17 januari zijn het er tachtig. Drie dagen later 105. Weer drie dagen later 217. Na 10 februari (361 doden) wordt de teller niet meer bijgehouden.

45.000 mensenlevens

De boot ligt al bijna drie maanden stil als bekend wordt dat Europa grotendeels stopt met de patrouillemissie Sophia. De missie, vernoemd naar een Somalisch meisje dat middenin de migrantencrisis in 2015 aan boord van een fregat van de Duitse marine werd geboren, werd in datzelfde jaar door de Europese Unie werd opgetuigd om smokkelboten tussen Libië en Europa te onderscheppen en daarmee mensensmokkel tegen te gaan. In totaal werden er 35 marineschepen en zeventien luchtvaartuigen ingezet. Vanaf 2016 kreeg Sophia er twee taken bij: toezien op het VN-wapenembargo en opleiden van de Libische kustwacht.

De afgelopen jaren werden er zo’n 150 smokkelaars opgepakt en meer dan 45.000 mensenlevens gered. Veruit de meeste mensen kwamen in Italië aan wal, maar de populistische Italiaanse vice-premier Matteo Salvini maakte direct na zijn aantreden vorig jaar duidelijk dat hij daar een einde aan wilde maken. Als andere lidstaten Italië niet te hulp zouden schieten bij de opvang, zou hij de missie – waarvan het hoofdkantoor in Rome zit – niet langer steunen. Sinds juli 2018 werd er al niemand meer door Sophia uit het water gehaald.

Moord

Met het vertrek van Sophia liggen er geen patrouilleboten van de EU meer in de Middellandse Zee. Wel blijven er luchtpatrouilles boven het water vliegen, maar onduidelijk is wie in actie komt zodra er vanuit de lucht mensen in nood worden opgemerkt. ‘Europa zal mensen zien verdrinken vanuit de lucht zonder iets te doen’, vreest de Belgische ngo 11.11.11. Zeker nu er ook nauwelijks meer ngo’s op het water aanwezig zijn: momenteel alleen nog de boot Alan Kurdi van de Duitse ngo Sea Eye, vernoemd naar de Syrische peuter die in 2015 verdronk en het tragische symbool werd voor de migrantencrisis. In Spanje wordt behalve de Open Arms ook de boot Alta Mari, van de ngo Salvamiento Marítimo Humanitario geblokkeerd. De Alta Mari deed meerdere havens in Noord-Spanje aan in de hoop de druk op te voeren, maar vooralsnog zonder resultaat. De boot ligt momenteel geankerd in de Galicische stad La Coruña.

Anabel Montes gelooft niet dat de inperking van missie Sophia invloed zal hebben op het werk van Open Arms of van andere ngo’s. “Veel minder dan dit kon Europa toch al niet doen.” Wel maakt de beslissing volgens haar een enorm verschil richting de burger. “Europa zegt hiermee: het maakt niets meer uit. De dood van migranten, of ik moet eigenlijk zeggen: de moord op migranten – want als je geen hulp biedt terwijl je weet wat er gebeurt, dan is het moord – wordt nu institutioneel gelegitimeerd. Ze doen niet eens meer alsóf ze willen helpen, alsóf het ze iets kan schelen.”

Buigen voor druk

Het geloof in Europese steun had Montes al langer opgegeven, maar op de Spaanse regering durft ze nu ook niet meer te rekenen. “Premier Sánchez maakt misbruik van migratie: hij handelt maar net hoe het hem uitkomt. In minder dan een jaar tijd heeft dezelfde regering zich van twee totaal verschillende kanten laten zien.” Kort nadat de socialistische leider Pedro Sánchez in juni vorig jaar premier van Spanje werd, leek hij de grenzen te openen voor migranten die na de overwinning van de populistische regering in Italië daar niet meer welkom waren. Maar na de zomer nam de gastvrijheid van Sánchez zienderogen af. Dat de extreemrechtse partij Vox het goed doet in de peilingen; er voor 28 april landelijke verkiezingen staan gepland én eind mei Europese verkiezingen plaatsvinden, heeft daar ongetwijfeld invloed op.

“Hij buigt voor de druk van Europa en uit angst om de verkiezingen niet te winnen”, zegt Montes. “Maar rechts gaat echt niet opeens links stemmen omdat Sánchez geen boten doorlaat. Andersom zullen veel van zijn trouwe stemmers nu juist overlopen naar een andere partij, omdat dit beleid niet past bij wat voorheen zijn boodschap was.”

Paus Franciscus

Heel voorzichtig hoopt Montes dat de boot tóch nog voor de landelijke verkiezingen toestemming krijgt om uit te varen. Die hoop baseert zich op een interview met Paus Franciscus op de Spaanse televisie, dat afgelopen zondagavond door meer dan vier miljoen mensen werd bekeken. Journalist Jordi Évole sprak met het hoofd van de katholieke kerk over migratie en benoemde daarbij ook de situatie van Open Arms. ‘Een groot onrecht’, noemde de paus het dat de boot geblokkeerd in de haven van Barcelona ligt. ‘Wat willen ze? Dat ze verdrinken?’
Iedereen heeft het recht om te migreren, en om die keuze bewust
“Dit gaat pijn doen op de plek waar het pijn moet doen”, denkt Montes. “Want of je nu gelovig bent of niet, de paus heeft ontzettend veel macht en wordt door miljoenen mensen gevolgd. Zijn boodschap was duidelijk en kan niet op een andere manier geïnterpreteerd worden.”

Schoner dan ooit

Zolang er geen toestemming is om te vertrekken, proberen Montes, haar collega’s en vrijwilligers zich zo nuttig mogelijk te maken. De afgelopen drie maanden werden er tienduizend dekens ingezameld voor toekomstige missies; 200.000 mensen tekenden een petitie om Open Arms uit te laten varen en beroemdheden als Richard Gere, Javier Bardem en FC Barcelona-trainer Ernesto Valverde spraken openlijk hun steun uit.

Vorig jaar is de ngo gestart met een project in Senegal en Ghana, om mensen daar bewuster te maken over wat de reis naar en het leven in Europa inhoudt. Montes: “Een deel van de mensen kent de gevaren en ziet alsnog geen andere mogelijkheid dan vertrekken, maar voor een ander deel geldt dat niet. We hebben ook mensen gesproken die niet weten waar Europa ligt en geen idee hebben van de afstanden die er moeten worden afgelegd. Iedereen heeft het recht om te migreren, maar het is goed om die keuze bewust te kunnen maken. Om te voorkomen dat wij als witte westerlingen in Afrika wel even gaan vertellen hoe het moet, wordt het project geleid door mensen van daar, maar wij denken vanuit hier mee en helpen bij de financiering.”

De Astral, een kleinere boot van Open Arms, trok langs verschillende Spaanse steden om schoolkinderen les te geven over het werk van de ngo en over migratie in het algemeen. Vandaag is de boot in Barcelona aan wal gehaald voor een grote onderhoudsbeurt. Nog geen dertig meter verderop ligt de grote boot, klaar voor vertrek en schoner dan ooit tevoren, te wachten op het startsein van de havenautoriteit.