Zo binden de factcheckers van Maldito Bulo de strijd aan met fake news in Spanje

Op een bovenetage in een ongezellige buitenwijk huist Maldito Bulo, een kritisch journalistiek platform dat het Spaanse fake news over de knie legt. De redactie is net zo nauwkeurig in het controleren van feiten als het uitstippelen van haar missie.

Dit artikel kun je ook lezen op de site van Vrij Nederland

NEE. Je kunt níet zwanger worden door een muggenbeet. Toen de Spaanse factcheckers van Maldito Bulo (‘verdomde oplichterij’) die fabel de wereld uithielpen, waren er volgers beledigd. ‘Als jullie dit soort dommigheid gaan ontkrachten, zeg dan liever niets en houd mijn tijdlijn schoon,’ was de kritiek op Twitter. Maar op de redactie waren wel degelijk vragen binnengekomen over die enge mug die in Spanje vrouwen zwanger zou maken.

‘Wat voor jou dommigheid is, vroegen veel anderen zich wél serieus af. Het lijkt misschien evident onjuist, maar we moeten stoppen desinformatie door een elitaire bril te bekijken,’ reageerde Maldito Bulo onder de tweet.

‘Als mensen zo’n verhaal over een mug geloven, dan geloven ze ook elke willekeurige uitspraak van elke willekeurige politicus,’ zegt de 30-jarige Clara Jiménez Cruz. Samen met Julio Montes lanceerde zij in 2017 de website Maldita.es. Maldito Bulo is een project op de site. Andere projecten zijn het checken van uitspraken van Spaanse politici en van berichten over thema’s als feminisme en migratie. Onder het kopje ‘Maldita te Explica’ (‘Maldita legt het je uit’) worden vragen beantwoord als ‘Waarom kan het een risico zijn om met een ongevaccineerd kind te spelen?’ ‘Wat is phishing?’ en ‘Wie mag er stemmen bij de parlementsverkiezingen en wie niet?’ Doel is het verkleinen van de kloof tussen de journalistieke elite en de lagere sociaaleconomische klasse binnen de Spaanse samenleving.

Zonder bron, zonder context
De twintig leden tellende redactie van Maldita.es werkt op een bovenetage in een ongezellige buitenwijk van Madrid. Aan de buitenkant doet niets vermoeden dat hier een van Spanjes meest vernieuwende journalistieke platforms huist. Op straat steken kittens hun kop in een opengescheurde vuilniszak. Een muur met afgebladderde verf kondigt een graffiti-expo aan voor februari 2011. Alleen het handgeschreven plaatje naast de deurbel laat zien dat dit het juiste adres is.

Binnen, in een ruimte die voorheen als opslagruimte werd gebruikt, werken de redactieleden dicht op elkaar. Het keukentje is er voor wie een magnetronmaaltijd moet opwarmen of rustig een gesprek wil voeren. Aan de keukentafel is plek voor hooguit vier mensen, dus lunchen gebeurt vaak, nogal níet-Spaans, achter het bureau.

Jiménez en Montes werkten voor een goed bekeken actualiteitenprogramma op televisie. Tijdens een avondje bierdrinken begonnen ze, zonder het andere collega’s te vertellen, met een factcheck-account op Twitter dat in korte tijd erg populair werd. Toen hun baas die mysterieuze factcheckers wel eens te gast wilde hebben in het programma, nam het aantal volgers nog veel harder toe, kwam er een website en niet veel later konden Jiménez en Montes hun baan bij de televisie opzeggen.

Jiménez zegt nu oog te hebben voor thema’s waarvan ze nooit had gedacht ze te moeten uitleggen. ‘Dat voorbeeld van die mug… het zou vroeger niet in me opgekomen zijn dat er mensen zijn die denken dat dat kan. Journalisten leven in een bubbel. We zijn 24/7 bezig met nieuws, leven in een cyclus van informatie en hebben een bepaald sociaaleconomisch en educatief denkniveau. Daardoor zijn we geneigd te vergeten dat er héél veel mensen zijn die níet dagelijks de krant lezen of naar het nieuws kijken. Na een werkdag van tien uur hebben ze daar bij thuiskomst helemaal geen zin in. Het nieuws dát ze consumeren, bereikt ze via Facebook of WhatsApp. Vaak zonder bron, zonder context.’

Het zwarte gat van desinformatie
36 procent van de Spanjaarden geeft aan nieuws te consumeren via WhatsApp, blijkt uit het Reuters Institute Digital News Report 2018. In geen ander Europees land is dat percentage zo hoog. Ter vergelijking: in Nederland is het 17 procent, in Duitsland 14, in Portugal 11 en in Zweden 3 procent. Dat maakt feiten checken er niet makkelijker op. Nog meer dan bij relatief publieke platforms als Facebook of Twitter, is het op WhatsApp lastig achterhalen waar een leugen is ontstaan. Kom er bijvoorbeeld maar eens achter wie de ‘kettingbrief’ startte waarin staat dat ‘WhatsAppen vanaf zaterdag 1 eurocent per bericht gaat kosten, tenzij je deze tekst doorstuurt naar 10 personen uit je contactenlijst.’ WhatsApp als het zwarte gat van nepnieuws.

Of, beter gedefinieerd: als het zwarte gat van desinformatie. ‘Ik snap dat nepnieuws veel sexyer klinkt,’ zegt Jiménez. ‘Maar als je zegt dat iets fake news is, betekent dat niet hetzelfde als wanneer Trump zegt dat CNN fake news is. De term wordt door politici gebruikt als wapen tegen journalisten die iets publiceren dat ze niet bevalt.

Nog een reden om desinformatie in plaats van nepnieuws te gebruiken: in onze strijd tegen de leugen zijn woorden erg belangrijk. Iets wat geen nieuws is, wil ik ook geen nieuws noemen, ook al staat er fake voor. De waarde die het woord nieuws heeft, moet niet verloren gaan. Een site die leugens verspreidt, verdient het niet om een nieuwsmedium genoemd te worden.’

Schadelijk voor burgers en samenleving
Maldita.es heeft momenteel 1,1 miljoen unieke bezoekers per maand. Het is geen bedrijf, maar een vereniging zonder winstoogmerk en volgens planning vanaf volgend jaar een stichting. De redactie wordt betaald door donateurs en door opdrachten die de factcheckers uitvoeren voor andere Spaanse media.

Jiménez werd vorig jaar met 38 andere Europese experts geselecteerd voor de zogeheten High Level Expertgroup on Fake News and Online Disinformation van de Europese Commissie, die geleid werd door de Nederlandse hoogleraar Madeleine de Cock Buning. De conclusie van hun rapport was weinig verrassend, maar niettemin verontrustend: desinformatie kan op lange termijn schadelijk zijn voor burgers en samenleving. Sinds maart van dit jaar is Maldito Bulo ook een van de drie Spaanse externe feitencheckers die voor Facebook gepubliceerde berichten, foto’s en video’s verifieert.

Jiménez legt de mobiele redactietelefoon op de keukentafel. ‘Kijk, zeshonderd ongelezen berichten.’ Gemiddeld komen er driehonderd meldingen per dag binnen van mensen die twijfelen aan de echtheid van iets wat ze online gezien, gehoord of gelezen hebben. ‘Gelukkig zitten er ook veel dubbele tussen.’

De laatste weken – met nieuwsgebeurtenissen als de uitspraak tegen de Catalaanse separatistenleiders, de rellen in Catalonië die daarop volgden en de parlementsverkiezingen van 10 november – gaan veruit de meeste WhatsAppberichten die op het Maldito-nummer binnenkomen over politiek. En dat zijn echt niet allemaal vragen van het niveau ‘mug’. Volgers hoeven geen demografische vragen te beantwoorden, maar uit de vragen die worden gesteld, en de manier waarop, concludeert Jiménez wel dat er lezers van alle sociaaleconomische en culturele niveaus tussen zitten.

Superkrachten
Artikelen op de site zijn geschreven in begrijpelijke taal. Jiménez: ‘Probeer je eens voor te stellen dat je voor het eerst een krant leest. Dat is toch veel te moeilijk? Je weet helemaal niet wie al die ministers zijn en wat ze doen. Of hoe wetten worden gemaakt. Burgers hebben iemand nodig die ze dat uitlegt. Als je antwoord geeft op hun twijfels, ook als die journalistiek gezien niet relevant lijken, blijven ze zich met je verbonden voelen en gaan ze ook informatie consumeren die ze anders nooit geconsumeerd hadden.

Voor factchecks waar de redactie zelf niet genoeg kennis voor in huis heeft, wordt hulp ingeschakeld van de maldit@s. Dat zijn leden die hun ‘superkrachten’ inzetten om nepnieuws – excuus, desinformatie – te ontkrachten of complexere zaken uit te leggen. Zo’n superkracht kan bijvoorbeeld een extra taal zijn, of een expertise binnen een bepaald onderwerp.

Een doel voor de toekomst is meer investeren in onderwijs. Nu kunnen scholen en docenten via de site al workshops of lesmateriaal aanvragen, maar dat is niet genoeg. Jiménez vindt dat er een Spanje-brede omscholing nodig is. Om te beginnen in het basisonderwijs. Informatieve kinderprogramma’s als Het Jeugdjournaal of Het Klokhuis zijn er in Spanje niet. Op scholen wordt weinig aandacht besteed aan vakken als mediawijsheid. Als er thuis niet over het nieuws of de politiek wordt gesproken, heeft een kind vaak geen idee van wat er in de wereld speelt. ‘Een vak als mediawijsheid opnemen in het lesprogramma op alle Spaanse scholen zou al een hele winst zijn,’ zegt Jiménez. Ook ouderen zijn een doelgroep. Een nieuw project is het lesgeven aan 80-plussers die voor het eerst een mobiele telefoon gebruiken.

Jiménez: ‘De afgelopen tien jaar is er zo veel veranderd: iedereen heeft een smartphone en alle media zijn digitaal geworden. Sinds de crisis zijn er minder journalisten, maar om goed beoordeeld te worden door het algoritme van Google – waar de reclame-inkomsten van afhankelijk zijn – moeten ze meer en sneller publiceren, wat de kwaliteit niet ten goede komt. Aan de andere kant kampen we met een contextprobleem. Vroeger wist je dat je informatie tot je ging nemen als je het papier van de krant aanraakte, of als je de nieuwstune op de radio hoorde. Nu ontgrendel je je telefoon en word je overladen met informatie, vaak zonder link. Dan verlies je je ankers, de referentie van wat nieuws is en wat niet. Dat is gevaarlijk en daar is begeleiding in vereist.’

‘NIEUWS’ DAT DE FACTCHECKERS VAN MALDITO BULO HEBBEN ONTKRACHT

• Nee, Lidl geeft geen tegoedbonnen van €75 euro weg aan iedereen ter ere van hun 50ste verjaardag
• Nee, alleenstaande minderjarige vreemdelingen krijgen geen toelage van 644 euro per maand ofwel meer dan een weduwe.
• Nee, dit is geen video van een schietpartij in Marbella: het werd opgenomen in Tripoli.
• Nee, Whatsapp gaat niet 1 eurocent per bericht kosten
• Pas op met deze mail van de Spaans post die zegt dat er een pakketje voor je klaarligt op het postkantoor: het is phishing.
• Nee, het openen van deze foto van een Chileense vulkaan zorgt er níet voor dat je telefoon binnen 10 seconden wordt gehackt.
• Nee, Scarlett Johansson is niet dood.
• (En nee, Johnny Depp ook niet.)