Twee jaar lang werkten Omer Shatz en Juan Branco, samen met collega-juristen en studenten, aan een gedetailleerd rapport over de migratiepolitiek van Europa. Begin juni werd het meer dan 240 pagina’s tellende dossier na lang zwoegen ingeleverd bij het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag, gericht aan hoofdaanklager Fatou Bensouda.

De Europese Unie als geheel, en Italië, Frankrijk en Duitsland in het bijzonder, zijn verantwoordelijk voor de verdrinkingsdood van 12.000 mensen sinds 2014, zegt Shatz, mensenrechtenadvocaat en verbonden aan de prestigieuze universiteit Sciences Po in Parijs, via de telefoon. “De EU probeert tegen elke prijs migranten uit Afrika buiten Europa te houden en pleegt daarmee misdaden tegen de menselijkheid”, aldus de jurist. Het rapport schreef hij samen met Juan Branco, die bij het Franse ministerie voor Buitenlandse Zaken en het ICC werkte.

Branco en Shatz leggen een directe link met het stopzetten van de Italiaanse reddingsoperatie Mare Nostrum in 2014 en de daaropvolgende Europese operatie Triton. Door Mare Nostrum werden binnen een jaar ruim 150 duizend mensen uit zee gehaald en in Europa aan land gebracht. De veel kleinschaligere (en stukken goedkopere) operatie Triton hield zich in plaats van het redden van mensen op zee, vooral bezig met het bewaken van de Europese buitengrenzen.

“De EU was zich er goed van bewust dat de keuze om Mare Nostrum te vervangen door Triton héél veel mensenlevens zou gaan kosten”, zegt Shatz. Als bewijs halen de advocaten in het rapport een interne memo van grenscontrole-agentschap Frontex aan, waarin wordt gewaarschuwd voor meer doden als Mare Nostrum zou stoppen. “De Europese migratiepolitiek van na 2014 had afschrikken als doel. Het offeren van levens van migranten moest anderen ervan weerhouden om ook een veilige haven in Europa te zoeken”, stelt Shatz.

Volgens de juristen leidde dat tot de ‘meest dodelijke en georganiseerde aanval op de burgerbevolking in gebieden waar de jurisdictie van het Strafhof geldt, sinds het bestaan van het hof’. Momenteel zijn 124 landen, waaronder alle EU-staten, verdragsstaat van het ICC.

De auteurs zijn bovendien erg kritisch op het verdrijven van ngo’s uit de Middellandse Zee en de intensivering van de samenwerking met de Libische kustwacht. Zo sloot Italië, gesteund door de EU, begin 2017 een deal met de regering in Tripoli. In ruil voor financiële en logistieke steun houdt de Libische kustwacht mensen tegen die via Libië naar Europa willen oversteken.

Shatz: “Europese politici zijn zich er vanaf het begin bewust van geweest dat mensen die worden teruggestuurd naar Libië terechtkomen in detentiecentra die niet onderdoen voor concentratiekampen. Waar ze worden verkracht, gemarteld en verhandeld als slaaf.” Duizenden mensen kwamen in die Libische kampen terecht. En het aantal oversteken vanuit Libië mag dan afgenomen zijn, de kans om de oversteek niet te overleven werd vele malen groter.

Op de vraag waarom in het rapport dan niet wordt opgeroepen om ook Libië te vervolgen, antwoordt Shatz stellig: “Omdat het de Europese Unie is die dit organiseert en financiert. Zonder steun van de EU zou de Libische kustwacht niet doen wat ze nu doet.” Los van dit rapport doet het ICC overigens al sinds 2011 onderzoek naar misstanden in Libië.

Bondskanselier Merkel en president Macron zijn slecht enkele namen die in het rapport genoemd worden, net als Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker en instellingen als Frontex. “Het is niet ons doel om Macron of Merkel achter de tralies te krijgen. Veel belangrijker is dat de Europese migratiepolitiek wordt aangepast”, verduidelijkt Shatz.

De advocaat is voorzichtig optimistisch over de kansen. “We staan juridisch sterk, hebben stevige bewijzen. Het is niet zo dat Juan Branco en ik hier als twee gekke advocaten alleen in staan.” Ook organisaties als Artsen zonder Grenzen en de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR lieten zich zeer kritisch uit over de migratiepolitiek van Europa. Antonio Guterres, Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen van de Verenigde Naties, zei in 2015 al dat er ‘geen twijfel over bestaat’ dat Triton een ‘ongelukkige’ vervanger is van Mare Nostrum. En Artsen zonder Grenzen riep de EU opom haar migratiepolitiek en grenscontroles onmiddellijk te herzien en niet langer duizenden mensenlevens op het spel te zetten.

“Wat we vragen is beperkt”, zegt Shatz: “Onderzoek het bewijs dat we hebben verzameld tegen de grootste verantwoordelijken voor wat door iedereen – de VN, de EU, het Strafhof – zou worden omschreven als misdaden tegen de menselijkheid. Als de aanklager besluit om haar missie – straffeloosheid stoppen en verantwoordelijken ook écht verantwoordelijk stellen – te vervullen, dan zou dat voor iedereen een succes zijn. Dat is waar internationaal strafrecht om draait, waar het ICC voor werd opgericht.”

Maar Shatz beseft ook waar de uitdagingen liggen. Want nooit eerder werd een poging ondernomen om de Europese Unie voor het ICC te krijgen. Tot nu toe was van de tien zaken die tot de strafrechtelijke onderzoeksfase kwamen niet één gericht op het Westen. Een van de meest gehoorde kritieken op het Strafhof is dan ook dat het instituut te veel gericht zou zijn op in Afrika gepleegde misdrijven. Vanwege die ‘partijdigheid’ trok Burundi zich in 2017 uit het Strafhof terug. Besluiten van Gambia en Zuid-Afrika om hetzelfde te doen werden teruggedraaid, maar de toon was gezet.

Hoofdaanklager Fatou Bensouda, zelf Gambiaans, lijkt die trend te willen doorbreken. In 2017 werd een vooronderzoek gestart naar de rol die het Amerikaanse leger en inlichtingendienst CIA zouden hebben gespeeld bij onder meer martelingen en verkrachtingen in Afghanistan. Washington moet niets hebben van bemoeienis van het Hof.

1. Om een land of persoon aan te klagen, moet de staat waar het misdrijf is gepleegd, zijn aangesloten bij het Strafhof, of in ieder geval het Verdrag van Rome – dat de basis vormt voor het Hof – hebben ondertekend. De Verenigde Staten erkennen het ICC niet, maar Afghanistan wel.